On bir yıllıq işğal. Qırımdaki repressiv tertip nasıl etip quruldı.

Oquyıcılarğa işğal etilgen Qırımda Rusiye repressiv rejiminiñ şekillenüvi ve inkişaf etüviniñ devirleşmesini teklif etemiz.

Bu maruzada qırımtatarlar yarımada ealisiniñ eñ çoq repressiyalarğa oğrağan gruppasına nasıl etip çevirilgenini tarif etecekmiz ve 2022 sene kiçik ayında (fevral) Ukrainağa qarşı keniş miqyaslı tecavuznıñ başlanmasından berli repressiyalar ne derece deñişkenini baqıp çıqacaqmız.

Maruzanıñ maqsadı — Qırımdaki repression tertip nasıl etip qurulğanını ve 11 yıl devamında inkişaf etkenini talil etmek, bunen birge yarımadadaki alnı Rusiyeniñ diger regionlarındaki vaziyetnen teñeştirmek. Bu araştırma OVD-İnfonıñ malümatları ve analitikası, «Qırım birdemligi» leyhası, «Siyasiy mabuslerge destek. Memorial» leyhası em İnsan aqlarını qorçalav Merkezi «Memorial», İnsan aqları Merkezi «ZMINA», «QırımSOS» leyhası, em «Qırım. Aqiqat» neşiri malümatlarınıñ ögrenüvine esaslana. Qırım işğali devamında Ukraina, Rusiye ve halqara teşkilâtlarınıñ uquq qorçalayıcıları yarımadada insanlarnıñ aq-uquqlarınıñ kütleviy alda bozuluvları aqqında bir çoq vesiqa ve tedqiqatlarnı neşir ettiler.

Zenaatdaş, meslekdeşlerimiz tarafından yapılğan işke yüksek qıymet kesemiz ve ümüt etemiz ki, bizler de öz talilimiznen Qırımdaki repressiyalarnı añlamaq içün issemizni qoşıp, siyasiy taqipniñ qurbanlarına daa da çoq diqqat ve destek celp ete bilirmiz.

Bundan da ğayrı, maruzamız içün malümatlarnı qıdırğan OVD-İnfo göñüllilerine ayrıca teşekkürler bildiremiz.

Qırımnı zapt etken vaqıtta, rusiye akimiyetiniñ öz memleketinde repressiyalar alıp barması boyunca endi bayağı tecribesi bar edi. 2014 senesi Moskvada «Bolotnaya davası» boyunca mahkemeler daa devam etmekte, akimiyet endi «çet memleketler agentleri» aqqında qanunlarnı qabul etken edi.

Keçici devir. Repressiyalar infrastrukturasınıñ yaratılması (2014 — 2015 ss.)

Mecburiy yoq oluvlar

Daa «Russiyege qoşuluv» referendumnıñ ötkerilüvinden evel, 2014 sene Qırımda Ukraina tarafını tutqan faaller, jurnalistler, rusiye akimiyetine sadıqlıq köstermegen qırımtatarları yoq olıp başladı.

2014 sene saban ayından 2020 senesi boş ayına qadar birleşken Milletler Teşkilâtınıñ İnsan aqları boyunca Yuqarı komissarınıñ ofisi Qırımda 43 mecburiy yoq oluv adisesini vesiqalaştırdı. Ekseri allarda hırsızlanğan insanlar azat etildi, bir qırımlı apishanede qaldırıldı, hırsızlanğanlarnıñ daa birisiniñ ölüsini taptılar. 2020 sene saban ayına (noyabr) nisbeten malümatlarğa köre (vsplıvaşka: BMT 2024 senesiniñ esabatında Qırımda cebren yoq olğan 21 habersiz coyulğan qurban aqqında laf yürsetildi. Şu raqamğa em 2020 senesinden evel yoq olğanlar, em de 2022 sene Ukrainağa qarşı tolu miqyaslı tecavuznıñ başlanuvından soñ hırsızlanğanlar kirsetildi Onıñnen beraber aşağıda, Qırımda hırzızlanğanlarnıñ birini 2024 senesi Rosfinmonitoringniñ cedveline kirsetkenleri aqqında malümat peyda oldı.

Qırımda yoq olğanlar aqqında bazı faktlar

«KrımSOS» leyhası (vsplıvaşka: «KrımSOS» ¬– Qırımdaki vaziyet aqqında malümat bermek maqsadınen, 2014 senesi kiçik aynıñ (fevral) 27-nde göñülliler teşebbüsi olaraq yaratılğan ukrain cemaat teşkilâtı. Teşkilât Rusiye Federatsiyasınıñ yarımada sakinlerine qarşı doğrulğan repressiv siyasetiniñ açıqlamasınen, Qırım sakinlerine qol tutmaqsı, memleket içinde mecburiy köçkenlerniñ uquqları qoruvı ve muvafıq cemaat teşebbüsleriniñ koordinatsiya yapuvınen oğraşa.) 2022 sene Ukrainağa qarşı tolu miqyaslı tecavuznıñ başlanuvından evel, Qırımda insan hırsızlanuvlarınıñ 2 devirini ayıra: 2014 sene saban ayından (mart) qural ayına (may) qadar işğal zamanı jurnalist ve faallerniñ yoq etmesinen, ve 2014 senesiniñ yazında qırımtatarlar ve Ukraina tarafını tutqan grajdan faallerge qarşı repressiyaları çerçiveçinde taqiplerniñ quvetlendirüvinen bağlı.

● Vesiqalanğan qurbanlarnıñ birincisi — qırımtatarı, Ukraina birdemliginiñ tarafdarı Reşat Ametov. Onı 2014 senesi saban ayınıñ 3-nde, Aqmescitte, barışıqlı aktsiya vaqıtında, belli olmağan kamuflâjlı adamlar hırsızladılar. Eki afta keçmezden, saban ayınıñ 15-nde, tesaddüfiy yoldan keçken adam, qıynavlar izleri olğan Ametovnıñ cesetini tapa. Cinayette qabaatlı olğanlarnı öyle de tapmadılar.

● Qırımnıñ işğalini açıqlamaq maqsadı ile Qırımğa kelgen eñ azından altı ukrain ve çetel jurnalistleri birinci devir hırsızlanuvlarınıñ qurbanları oldılar.

● Timur Şaymardanov 2014 senesi qural (may) ayınıñ 26-nda coyuldı. O, Ukraina tarafdarı olğan «Ukraina halq evi"niñ («Ukrainskiy narodnıy dom») (vsplıvaşka: teşebbüsniñ maqsadı — Ukraina territoriyasınıñ bütünligine qol tutmaq) faaliyetinde iştirak ete ve Qırımdaki ukrain askerlerine gumanitar yardım yollamasınen oğraşa edi. Hırsızlanuvdan biraz vaqıt evel, oña qorquzuvlar yollay ediler. Dört künden Şaymardanovnıñ tanışı, dostunı tapmağa tırışqan Seyran Zinedinov da yoq oldı. 2014 senesi başlanğan tahqiqat 2017 senesi toqtatıldı. 2025 sene saban (mart) ayındaki vaziyetke köre, Şaymardanov ve Zinedinovnıñ taqdirleri belgisiz qalmaqta.

● Avromaydannıñ iştirakçısı, Ukraina sakini Valentin Vıgovskiy 2014 senesi ilk küz ayınıñ (sentâbr) 17-nde Qırımda yoq oldı. FSB onı yarımadağa kirgeninen tevqif etti ve bir qaç kün gizli tutıp, Rusiyege alıp çıqtı. Onı kommertsiya casuslığında qabaatladılar (Cinaiy kodeksiniñ 183 maddesi), lâkin biraz vaqıttan qabaatlavnı casuslıqnıñ özüne deñiştirdiler (Cinaiy kodeksiniñ 276 maddesi). 2015 senesi mahkeme Vıgovskiyni sert rejimli koloniyağa 11 yıl müddetine mahküm etti. O, itiraflarnı iskenceler altında, hususan, kötek ve qurşunğa qoyuluvnıñ taqlidi altında bergenini bildirdi. Vıgovskiyniñ aytqanına köre, o, rusiye mahsus hızmetinen işbirlik körmekni red etken soñ, onıñ qabaatlavını daa ciddiy soyuna çevirdiler. 2016 sene Vıgovskiyni koloniyağa yolladılar. Rusiye onı Ukrainağa teslim etmekten vazgeçti.

● 2015 sene arman ayında (avgust) Aqmescit sakini Muhtar Arislanov habersiz yoq oldı. Qız qardaşınıñ aytqanına köre, Muhtarnı eki uniformalı adam hırsızlağanını körgen şaat bar. 2024 sene çeçek ayında Rosfinmonitoringniñ ekstremist ve terrorcılar cedvelinde Muhtar Arislanovnıñ adı peyda oldı ve, buña esaslanıp, Muhtar sağ ve ekstremizmnen terrorcılıqta qabaatlanıp (vsplıvaşka: abulkatnıñ aytqanına köre, Arislanov qanunsız silâlı birleşmede (Cinaiy kodeksiniñ 208 maddesiniñ 2-nci qısmı) em terrorcılıq teşkilâtta (Cinaiy kodeksiniñ 205.5 maddesiniñ 2-nci qısmı) iştirak etkeninde ve terrorcılıq faaliyetiniñ alıp baruvı içün azırlıq körgeninde (Cinaiy kodeksiniñ 205.3 maddesi) qabaatlana. Onıñ ne yerde olğanı bu küngece belli degil), apshanede tutuladır, dep qararlamaq mümkün.

— Qırımda insanlarınñ yoq oluvına Rusiye akimiyeti tarafından desteklengen, lâkin işğalniñ başında olarnen resmiy şekilde bağlanmağan em arbiyleştirilgen gruppalar — «Samooborona Krıma» (vsplıvaşka: Samooborona Krıma — 2014 sene kiçik ayında (fevral) rusiye ordusınıñ qol tutuvı neticesinde peyda olğan arbiyleştirilgen birleşmedir. O, strategik obyektlerni qapattı, insan aqlarnıñ bozuluvına, şu cümleden, mecburiy yoq oluvlarğa da alâqası bar. Qırım Parlamenti onıñ faaliyetini qanunlaştırıp, grajdan birleşmesiniñ statusını berdi. Avropa insan uquqları mahkemesi «Ukraina Rusiyege qarşı (Qırımğa nisbeten)» davasında Rusiyeniñ 2014 senesi kiçik ayı 27-nden başlap Qırım üzerinde «effektiv nezaret» etkenini tasdiqladı ve öz-özlerini mudafaa etken küçlerge (silı samooboronı) yardım kösterdi.), kazak gruppaları, «Qırımnı Qurtaruv Ordusı» («Armiya osvobojdeniya Krıma»), «Rusiye Birligi» siyasiy partiyası, — em de politsiya, FSB, Tahqiqat komiteti (Sledstvennıy komitet) kibi devlet qurulışlarınıñ alâqaları bar.

Qırım işğaliniñ birinci yılında arbiyleştirilgen gruppalar ve havfsızlıq küçleri Ukraina tarafdarları olğan faaller ve jurnalistlerini sıq hırsızlay ediler

Birinci siyasiy cinaiy davalar

Qırım işğal olunğan soñ biraz vaqıt keçkeninen, havfsızlıq küçleri işğalge qol tutmağan insanlarğa qarşı, terrorcılıq em ekstremizmde ve, eñ azından, bir kere casuslıqta qabaatlap, cinaiy işler açıp başladılar. 2014 senesi siyasiy sebeplernen bağlı işler boyunca eñ azından 12 adam cevapkâr oldı, 2015 senesi cevapkârlıq yapqanlarnıñ sayısı, tahminen eki kere artıp, 20 adam oldı.

Cinaiy işleri cevapkârlar sayısınıñ yıllar boyunca dinamikası

«Hizb ut-Tahrir» davası boyunca taqipniñ başlanuvı

İşğal etilgen yarımadada çalışqan rusiye küçlüleri, siyasetnen bağlı cinaiy işlerni başlamaq maqsadınen Rusiyede endi sınap alınğan çeşit ameliyatlarnı qullanmaqtalar. Hususan, olar işletken qabaatlavlarnıñ büyük insan gruppalarına qarşı qullanması repressiyalarnı sistemalı seviyege keçire. Öyle sıq işletilgen aletlerden biri — 2003 senesi Rusiyede, terroristik teşkilât olaraq ilân etilgen, «Hizb ut-Tahrir» islam partiyasına alâqa olmasında qabaatlavdır. Ukrainada bu partiya qanuniy edi ve işğaldan evel Qırımda ukrain akimiyeti tarafından şu firqanıñ faaliyetinen bağlı iç bir cinaiy iş açılmadı.

OVD-İnfonıñ esaplarına köre, 2012-2013 seneleri episi siyasetnen bağlı taqiplerniñ arsında «Hizb ut-Tahrir» tarafdarlarnıñ payı 6%-dan 12%-ğace teşkil ete edi

Qırım işğalinden soñ, «Hizb ut-Tahrir”de iştirak etüvinen bağlı siyasiy sebepli taqiplerniñ payı arttı

Rusiye havfsızlıq küçleri 2015 seneniñ başında yarımadada «Hizb ut-Tahrir"ge alâqadarlığı sebebinden birinci taqipni başladılar. Keççe o «Aqyar gruppasınıñ davası» kibi belli oldı.

Bu dava Qırımdaki musulmanlarğa qarşı kütleviy repressiyalar içün yollarnı açtı, em çoqusı allarda qırımtatarlarğa nisbeten. Uquq qorçalayıcılarnıñ fikirlerine köre, «Hizb ut-Tahrir"nen bağlı davalar siyasiy sebepli edi. Uquq qorçalayıcı «Memorial» merkezi, onıñ yoq etilüvinden soñ «Memorial», «Siyasiy mabuslarğa destek. Memorial» adlı mustaqil uquq qorçalayıcı leyhası çoq yıllar devamında rus akimiyetiniñ «Hizb ut-Tahrir"de iştirak etüv qabaatlavları boyunca cinaiy taqipleriniñ ameliyatını nezaret etmekte. Leyhanıñ siyasiy mabüsları cedvelinde, monitoring devamında öyle 412 (vsplıvaşka: 2925 sene saban ayınıñ 17 kününe — 306 adam azatlıqtan marum etilgen) cevapkâr Rusiyenen işğal etilgen Qırım ve Aqyar boyunca qayd etildi.

«Memorial"nıñ malümatlarına binayen, havsızlıq küçleri muntazam olaraq mevcut olmağan cinayetler boyunca «Hizb ut-Tahrir"de iştirak etmesinen bağlı cinaiy işlerni uyduralar. Aynı zamanda havfsızlıq küçleri terrorcılıq maddeleri boyunca qabaatlanğanlarnı zorbalıq areketlerinde degil, tek firqanıñ özünen alâqaları olğanında qabaatlaylar. Qabaatlağan taraf kütleviy tarzda işançsız deliller ile faydalana, misal olaraq, gizli şaatlarnı işlete, ya da tintüv vaqıtında gizliden edebiyat qıstıra.

Bundan da ğayrı, iddia etilgen cinayetlerge köre, tainlengen cezalar uyğunsız, qarardan ziyade ciddiy — 20 yılğa qadar, eger de terrorcı teşkilâtnıñ faaliyetini teşkil etüvi qabaatlav ile olsa— ömürlik müddetinece (vspl: uquq qorçalayıcılarınıñ malümatlarına köre, eñ büyük — 24 yılğace müddetni

«Hizb ut-Tahrir"ge alâğadarlıqta qabaatlanğan Başqortostan Cumhuriyetinden olğan Rinat Nurlıgayanovğa berdiler. Qırımda, aynı böyle iş boyunca, eñ devamlı müddet — 20 yıl edi, öyle üküm Ansar Osmanovğa çıqarılğan). «Memorialda» qayd eteler ki, cemaat arasında islamofobiyanı darqatqan devlet teşfiqatı da taqip etilgenlerge qarşı çalışa.

SIZIQLI VAQİALAR CEDVELİ (H-YILLAR, U-DAVA İŞTİRAKÇILARI)

Перевод названия графика: İşğal etilgen Qırımda taqiplerniñ sayısı Rusiyeniñ çoqusı regionlarınıñ taqiplerinden üstün çıqa.

Toplaşuvlar serbestliginiñ basuvı

Rusiye yakimiyeti yarımada territoriyasında repressiv tertipleriniñ pekitüvi tedbirlerinden daa birisi — toplaşuvlar serbestliginiñ basuvı (vspl: Aşağıda muzakere etilgen allar tek toplaşuvlar serbestligine dair degil, olar işğal etilgen yarımadada repressiyalar kompleksiniñ bir qısmını teşkil eteler. Aynı zamanda, olar Qırımdaki narazılıqlar cinaiy işniñ açılması içün sebep olmaq mümkünligini köstergen birinci vaqialar edi). ve halq toplaşuvlarınıñ iştirakçılarını kütleviy qalabalıqlar teşkil etüvi ve akimiyet vekillerine nisbeten zorbalıq qullanuvında qabaatlavlar boyunca taqip etüv oldı.

Böylece, 2014 senesi kiçik aynıñ (fevral) 26-nda Qırım yuqarı Şurası binasınıñ yanında 2 miting olıp keçti. Olarnıñ birini, Qırım Rusiyeniñ terkibine kirilmesine qol tutqan, «Rus birligi» («Russkoye yedinstvo») teşkil etti. Ekincisi — qırımtatar Meclisi (vspl: Qırımtatar halqınıñ Meclisi 1991 senesi qırımtatarlarınıñ temsil organı olaraq, milliy uquq ve menfaatlarnı qorumaq içün yaratıldı. 2016 senesi Rusiyede, ekstremist teşkilâtı kibi, yasaq etildi.) teşebbüsinen toplanılğan mitingniñ iştirakçıları yarımada Yuqarı Şuranıñ toplaşuvına keder etmekni planlaştırdılar, çünki bu sessiyada Qırım statusını tainlemek maqsadınen referendum çağırılması aqqında qarar qabul oluna bile edi. Rusiye tarafdarları ve ukrain tarafdarları mitingleriniñ arasında çatışma oldı ve onıñ neticesinde 30 adam zarar kördi, 2 insan elâk oldı.

Narazılıqlarnıñ neticesinde Yuqarı şuranıñ oturuşı başqa vaqıtqa keçirildi. Bir yıldan Rusiye Tahqiqt komiteti kiçik aynıñ (fevral) 26-nda yüz bergen vaqialardan soñ cinaiy iş aça ve, böyle etip, Rusiye qanunlarınıñ tesirini referendumdan evelki zamanğa (yani işğal etilgen territoriyanı özü yurisprudentsiyası altına keçirmezden evel) kenişlete.

Diger emiyetli miting 2014 senesi quralnıñ 3-nde ötkerildi. Ondan bir ay evelsi Rusiye akimiyeti qırımtatar milliy areketiniñ yolbaşçısı, Yuqarı Radanıñ deputatı, 1991-2013 seneleri Meclisniñ reisi, belli sovet dissidenti Mustafa Cemilevge Rusiye territoriyasına kirmekni yasaq etti ve şu yasaqnı Qırım territoriyasına da keniş etti. Qırımtatar cemaatı bu yasaqnı Rusiyeniñ yarımadada itibarlı cemaat erbabını ayırmaq areketi kibi tanıdılar. Qural ayınıñ 3-nde Cemilevniñ tarafdarları Qırım ile memuriy sıñırda toplaşıp, milliy areketiniñ lideri yarımadağa qaytmağa tırışqanda, onı qarşılamaq içün keldiler. Narazılıq iştirakçıları Ermeni-Bazar sıñır noqtası yanındaki rusiye askerleriniñ kordonını bozıp keçken soñ, uquq qorçalav organları ve «Berkut» hadimlerinen başlanğan çatışmalar vaziyetni daa pek kerginleştire. (vspl: «Berkut» — Yevromaydannıñ bastıruvında iştirak etken ukrain mahsus küçleriniñ bir bölügi. 2014 senesinden soñ o, Kiyevge boysunmaqtan red etip, Rusiye İçki işler nazirliginiñ terkibine integratsiya olundılar. Qırımtatarlarnıñ ilk narazılıq aktsiyalarını bastırmaq içün «Berkut» hadimleriniñ çağırılması — simvolik manasını taşıydır.). Bu vaqiyalarğa cevaplanaraq, Rusiye akimiyeti narazılıq aktsiyasınıñ iştirakçılarına qarşı cinaiy işler açıp başladı.

Devlet teşviqatı mahsus cemaat ögünde ukrain tarafdarları olğan qırımlılarnı zorbalıq etken ve nizamsızlıqlarnı teşkil etken havflı tertip bozucıları kibi köstere edi. Aynı zamanda, qural ayınıñ 3-de cevapkârlarnı kefaletke azat etkenleri köstere ki, yarımadada repressiv tertipniñ quruluvı vaqtında rusiye akimiyeti öz opponentlerine nisbeten biraz yımşaqça tesir vastalarını qullanmağa tırışa edi.

KİV (kütleviy informatsion vastaları) ve assotsiatsiyalarğa qarşı ücüm

Toplaşuvlar serbestliginiñ basuvınen birge, rusiye akimiyeti grajdan cemiyetiniñ diger institutlarını da muntazam sürette sıqıp başladı. Darbe astına KİV (kütleviy informatsion vastaları) ve mustaqil cemaat teşkilâtları da tüşti.

Endi 2014 sene saban (mart) ayından başlap, jurnalistik tedqiqatlarnıñ Merkezi jurnalistler aqlarınıñ bozuvı boyunca 85 adiseni belgiledi, şu sırada em tecavuz, em uruv, em cemaat informatsiya irişüviniñ sıñırlavı, em tsenzura aktları. Kiçik ve saban aylarında (fevral-mart) rusiye akimiyeti yarımadanıñ telefizion ve radio yayınlarından ukrain mediaresurslarını zorlap çıqardı ve yarımadanıñ eñ büyük «Krım» GTRK (devlet teleradonkompaniyası) ve «Yalta» TRK televizion merkezlerini öz nezareti altına aldı. Çoqusı ukrain internet resursları, şu sırada rusiye qanunları tarafından resmiy olaraq yasaq olunmağan soyları bile, qapaldı.

Roskomnadzor KİV-nı ğayrıdan rusiye qanunları boyunca cedvelge alınmağa mucbur etti. Jurnalist uquqlarını qorçalav Komiteti qayd etkeni kibi, Qırımda işğalden evel çalışqan KİV-larnıñ 92% yañı qaideler boyunca ğayrıdan registratsiyanı keçip olamadı. Böyle bürokratik ve teşkiliy sıñırlavlardan ğayrı, ukrain ve çetel jurnalistlerine vaqıt-vaqıttan yarımadanıñ territoriyasına kirmekni yasaq ete tura ediler.

2015 sene kiçik ayında küçlüler Qırımda jurnalistlerge qarşı, Anna Andriyevskayağa nisbeten, birinci cinaiy işlerden birini açtılar. Jurnalistkanı Rusiye territorial bütünliginiñ bozuvına çağıruvlarda ğıyaben qabaatladılar (Cinaiy kodeksniñ 280.1 maddesi). Soñra jurnalistlerniñ taqip etüvleri sıqlaştı.

2023 senesi «KrımSOS» uquq qorçalayıcı teşkilâtı 2014 senesinden başlap Qırımda taqip etilgen 19 professional ve grajdan jurnalistlerniñ (Qırımdaki grajdan jurnalistleri— bu mütehassıs olmağan, amma işğal etilgen Qırımda episi insan aqlarınıñ bozuluvlarını vesiqalaştırğan ve aydınlatqan, videoğa çekken, video yayınlar yapqan ve siyasiy taqipler aqqında malümatlarnıñ darqatuvınen oğraşqan reportörlardır. Olarnıñ çoqusı «Qırım birdemligi» («Krımskaya solidarnost») teşebbüsinen bağlı ve taqip oluna, hususan, «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtına alâqaları olğanında qabaatlanalar.) cedvelini bastırdı. Olarnıñ arasından 16 adam o zaman apsta buluna edi (vspl: «Qırım birdemligi» ve «ZMINA» uquq qorçalayıcı merkezniñ malümatlarına binayen, 2025 senesi saban ayınıñ (mart) 17 künü vaziyetine köre, eñ azından 18 Qırım jurnalisti apsqa alınğan edi.).

İşğal etilgen Qırımda ATR kanalınıñ qapatıluvı ve onıñ hadimleriniñ taqip etilüvi, KİV mustaqilliginiñ sıñırlavında müim bir belgi kibi olğan edi.

● 2015 senesi Qırımnıñ qırımtatarca yayınlanğan üç telekanalından biri — ukrain ATR telekanalı, Roskomnadzor oña litsenziya bermekten red etken soñ, ATR öz işini toqtattı. Qırımnıñ uquqsız işğali devamında telekanal Ukraina territorial birliginiñ tarafdarı olaraq, Qırımda olıp keçken vaqialarnı canlı efirde yayınlamağa çalıştı. Roskomnadzor telekanal qapatuvınıñ resmiy sebebi — vesiqalarnıñ tizilgeninde yañlışlıqlar tapılğanını belgiledi ve öz areketlerinde siyasiy sebeplerni tapmadı. Qırımtatar halqınıñ Meclis temsilcileri telekanalnı resmiyleştirmekten red etilmesi — BMTniñ tamır halqlarınıñ aqları aqqında Deklaratsiyasınıñ 16-ncı maddesini bozğanı aqqında bildirdiler

● Çeçek aynıñ (aprel) 21-nde, Aqmescitte, RF tahqiqat komitetiniñ hadimleri ATR telekanalınıñ operatorı Eskender Nebiyevniñ kvartirasında tintiv keçirdiler. Ondan soñ onı tavqif ettiler, ertesi künü ise aps ettiler. Nebiyev 2014 sene kiçik aynıñ 26-nda kütleviy nizamsızlıqlarda iştirak etti dep, qabaatladılar (Cinaiy kodeksniñ 212 maddesi). 2015 sene orta küz ayınıñ (oktâbr) 12-nde Nebiyevni eki buçuq yılğa şartlı mahküm ettiler.

● 2015 sene boş ayında (noyabr) ATRniñ ofisinde ve kanal hadimleriniñ evlerinde, Qırımda ve Moskvada, telekanalnıñ baş direktorı Lenur İslâmovnıñ cinaiy mesülietinen bağlı tintüvler ötkerildi (vspl: Soñdan İslâmovnı qanunsız silâlı birleşme teşkil etkeninde (Cinaiy kodeksniñ 208 maddesi), «Qırımnıñ energetik blokadasınen» bağlı diversion areketler yapqanında (Cinaiy kodeksniñ 281 maddesi), Rusiye territorial bütünliginiñ bozuvına çağıruvlarda (Cinaiy kodeksniñ 280.1 maddesi) qabaatlap, ğıyaben 18 yılğa mahküm ettiler.

Şu zaman Qırımnıñ ticaret ile bağlı olmağan sektorında mecburiy aldı ukrain teşkilâtlarını mecburiy çıqarıp, olarnıñ yerlerine rus teşkilâtlarını kirsete ediler. Ondan evel yarımadanıñ territoriyasındaki NKOlar, rusiye qanunlarına köre ğayrıdan cedvelge alınmaları lâzim edi. Bazı allarda, rusiye adliye nazirligi qırım teşkilâtlarınınıñ vesiqalarında sanki hatalar tapıp, cedvelge almasından red ete edi

Bunen birge bazı Rusiye akimiyetiniñ tarafını tutqan Ticaretnen bağlı olmağan teşkilâtlar (NKO) Qırımda öz filiallarını açıp, yarımadanıñ cemiyet meydanında qapalayatqan ukrain teşkilâtlarınıñ yerlerini ala başladılar, misal içün Rusiye adliyecilerniñ birleşmesi (Assotsiatsiya yuristov Rossii), «İşkuzar Rusiye"(«Delovaya Rossiya»), Rusiye tiremesi («Opora Rossii»). Akimiyet tarafından qırımtatarlarnıñ rusiyeperest areketleri yaratıla ve desteklene edi.

Rusiye akimiyeti mustaqil assotsiyalarnı da kriminallaştırıp başlay. Olarnıñ Şu yolda qırımtatar halq Meclisini ekstremist teşkilâtı olaraq ilân etilmesi müim basamaqlardan biri edi. Bu vaqia 2016 sene yüz berse de, Mecliske qarşı taqipler daa 2014 senesi başlağan edi.

İçtimaiy ve grajdan işlerinen meşğul olğan Meclis böyle statusını alğan ilk teşkilâtlarından biri oldı ve şu status onıñ episi hadimlerini qanundan tış qoydı.

Bir taraftan o Rusiye akimiyetiniñ tenqidiy baqqan içtimaiy-siyasiy teşkilâtlarını bastıruv umumiy tendentsiyasına uyğun kele em işğal olunğan Qırımnıñ böyle bir teşkilâtına nisbeten ekstremizmge qarşı qanunlarnıñ işletilüvi akimiyetniñ yarımada grajdan cemiyetini daa da sert basmaq niyetinen bağlı olmaq mümkün. Diger taraftan Qırımdaki böyle mualif grajdan faallik çoqusı allarda qırımtatar milliy-etnik musulman gruppası tarafından kösterile edi. Şu zaman Rusiye territoriyasında ekstremistlikke ve terrorcılıqqa qarşı qanunlar çeşit türlü diniy azlıqlarğa nisbeten endi şiddet ile qullanıla ediler. Biraz keççe akimiyet ekstremistlikke qarşı qununlarnı rusiye siyasiy ve cemaat birleşmelerine nisbeten de işletip başlaycaq. Şu sırada birinci olaraq 2021 senesi korruptsiyağa qarşı küreş Fondu (Fond börbı s korruptsiyey) yasaq etile.

2014 senesi ilk küz ayında (sentâbr) Meclis binasında, teşkilât iştirakçılarınıñ ve faallerniñ evlerindetintüvler keçti. Havfsızlıq küçleri Meclis muavini Ahtem Çiygoznı kiçik aynıñ (fevral) 26-nda nizamsızlıqlarnı teşkil etüvinde qabaatlap, yaqalaylar.

2014 senesi rusiye akimiyeti qırımtatar halqınıñ yolbaşçıları Mustafa Cemilev ve Refat Çubarovğa Qırımğa kirmekni yasaq eteler. 2015 senesi khırımtatar milliy areketiniñ faali Sinaver Kadırovnı yarımadanı mecburen terk ettireler.

2015 seneniñ qural ayında (may) prokuratura meclis azalarını Rusiye qanunlarını bozmaq mümkün olmağanı aqqında tenbiledi. Bu adise 18 mayıs — qırımtatar halqı genotsidi qurbanlarınıñ hatıra kününe bağışlap planlaştırılğan aktsiyanıñ arfesinde olundı.Bir aydan qırımtatar halqı Meclisiniñ azası Dilâver Akiyevge Qırım prokuraturasından ilk yaz ayınıñ 26-nda (iyün) qayd etilgen Qırımtatar bayrağı kününe bağışlanğan tedbirlerni teşkil etmemek tavsiyesi olğan kâğıt kele.

● 2015 seneniñ qural ayında (may) FSB, Mustafa Cemilev ve Refat Çubarovnı Rusiye territorial bütünliginiñ bozuvına çağıruvlarda qabaatlap (Cinaiy kodeksniñ 280.1 madeyesi), cinaiy iş aça. Soñdan Çubarovnı ğıyaben tevqif eteler, keççe ise şu madde ve daa 2014 senesi kiçik aynıñ 26-nda kütleviy nizamsızlıqlarnıñ teşkil etüvi boyunca (Cinaiy kodeksiniñ 212 maddesiniñ 1 qısmı) qabaatlap, ğıyaben 6 yıl azatlıqtan marum oluvına mahküm eteler.

● 2016 senesi qara qış ayında (yanvar) Mustafa Cemilevge qarşı cinaiy işniñ açılması aqqında malümat peyda ola. Tafsilâtlıca şu aqta «Qural ayı 3-nde ötkerilgen mitingniñ iştirakçılarına ne oldı?» serlevalı bölükte.Bundan ğayrı, rusiye akimiyeti Mustafa Cemilevniñ daa Qırımda yaşağan soy-aqrabasına da basım ete edi.

● 2016 sene çeçek ayınıñ (aprel) 26-nda Qırımnıñ Yuqarı mahkemesi meclisni ekstremist teşkilât olaraq tanıdı ve Qırımda em Rusiyede onıñ faaliyetini yasaq etti. Meclisniñ ekstremist teşkilâtı olaraq tanuvı onıñ 2,5 biñ azasını doğrudan-doğru taqip etilüv havfına oğrattı. (vspl: Şu aqta tafsilâtlıca Qırım işğaliniñ on yıllığına bağışlanğan BMT maruzasında)

● 2017 sene saban ayında (mart) «Memorial» insan aqlarınıñ qorçalavı merkezi, Avropa insan aqlarını qoruv merkezi (EHRAC) ve Ukraina Helsinki insan aqları birliginen beraber (vspl: Teşkilâtnıñ adı teşkilât azaları özlerini rus tilinde adlandırğanları kibi berilgen) milliy Meclis menfaatıra köre AİAM-ge (YESPÇ) şikâyet yazdılar. Şu iş boyunca qarar daa çıqmadı. Aynı zamanda Ukrainanıñ Rusiyege qarşı şikâyeti boyunca qararında (re Crimea) Avropa mahkemesi bir sıra, şu cemleden administrativ ameliyat (muntazam resmiy siyaset) vastasınen qırımatarlarğa nisbeten bozuluvlarnı, şu sırada, qırımtatar halqınıñ Meclisini añaraq, tınç toplaşuv ve birleşüvler serbestligi aqqınıñ bozuluvını tanıdı (AİAM-niñ (YESPÇ) 11 maddesi).

Qırım işğaliniñ başından, cezalav, repressiyalardan ğayrı rusiye devleti cemiyetni çeşit saalarda sıqa, ertaraflama ücüm ete edi. Misal içün, yarımadada LGBTK+ aqlarınen bağlı al ziyade beterleşti (2024 sene Qırım işğaliniñ on yıllığına bağışlanğan BMT-niñ maruzasında (33 p): " Qırımda 2014 senesinden evel olğan deyerlik episi LGBTİK+ teşebbüsları yarımadadan yoq oldı. BMT-niñ Ukrainada insan aqları monitoring missiyasınıñ malümatlarına köre, LGBTK+ faalleriniñ Qırımda ötkerilgen soñki cemaat toplaşuvı 2013 senesi keirilgen edi. bağlantı), rusiye akimiyeti ukrain tilinde tasilni sıñırladı, yarımadanıñ bazı sakinleri ise Rusiye vatandaşlığını mecburen aldılar.

Temelleşken repressiyalar rejimi (2016-2021 seneler)

2016 senesine kelgende Qırımda toplaşuvlar, KİV ve mustaqil birleşmelerni basqan, bunen beraberlikte akimiyet muhalifetiniñ, faaller, jurnalist ve uquqqorçalayıcılarnıñ ciniy taqipini teminlegen funktsional repressiv infrastruktura tolusınen temelleşken. Şu zaman siyasiy taqiplerniñ sayısı (bazı iskenceler qullanuvı ve ağır tutuv şaraitlerinen beraber) öse, bunen birge abulqat ve uquq qorçalayıcılarğa nisbeten basım arta.

«Hizb ut-Tahrir» işleri boyunca masştablı taqipler, «Qırım birdemliginiñ» faallerine qarşı cinaiy işler

2016 senesi Qırımda yañı siyasiy taqiplerniñ sayısı 38 adam oldı, olarnıñ deyerlik yarısı «Hizb ut-Tahrir» ile alâqadarlıqta qabaatlap taqip ettiler. O zaman küçlüler Qırım musulmanlarına qarşı kütleviy basqınlar yapıp (vspl: terrorcılıq firqa faaliyetiniñ teşkiletüvi ve onıñ faaliyetinde iştirak etüvinen birge (Cinaiy kodeksniñ 205.5 maddesi), taqip etilgenlerniñ çoqusını akimiyetniñ cebriy zapt etüvine azırlıqta (Cinaiy kodeksniñ 278 maddesi) qabaatlay ediler. Bundan da ğayrı qabaatlav Cinaiy kodeksniñ 205.5 maddesindeki kibi aynı şu fakt ve delillerge esaslana, lâkin cezasını qattılaştıra. Birinci aqyar davasında Cinaiy kodeksniñ 278 maddesi daa işletilmey edi, lâkin ondan soñ qırımtatarlarğa qarşı açılğan işlerde qullanıla.) firqanıñ faaliyetine alâqadarlıqta qabaatlay ediler. Soñdan uquq qorçalayıcılar şu taqiplerni davalar iştirakçılarınıñ yaqalanğan yerlerine köre adlandıra ve şu sebepten Yalta gruppası, Birinci Bağçasaray gruppası, Aqmescit gruppasınıñ işleri kibi belli olacaq.

«Hizb ut-Tahrir"de iştirak etüv içün taqip etmeleriniñ eñ yuqarı noqtası olaraq 2019-ncı yılnı belgilemek mümkün, o vaqıt Qırımda böyle taqiplerni 37 adamğa nisbeten başlağan ediler. Pandemiya zamanı «Hizb ut-Tahrir"de iştirak etüvler esasındaki repressiyalarnıñ sayısı biraz eksildi: 2020 sene Qırımda 12 adamğa qarşı taqipler qayd etildi, 2021 sene — 10 adamğa nisbeten.

Bu künge episi olıp Qırım ve Aqyarda «Hizb ut-Tahrir» ile alâqadarlıqta qabaatlavlar boyunca taqip olunğan 127 adam aqqında belli (vspl: «Qırım birdemliginiñ» malümatlarına köre 2025 senesi saban ayı (mart) 17-siniñ vaziyetine köre 130 adam «Hizb ut-Tahrir"ge alâqadarlıqta qabaatlanıp azatlıqtan marum etildi. Olarnıñ arasına 125 adam — qırımtatarı. Altı adam araştırıla, ekinsi –ev apisinde. Evel mahküm etkenlerden tek 8 adam ceza müddetlerini tolusınen çekip azat olundılar.), olardan 106-sı (vspl: «Memorial. Siyasiy mabüslarğa qol tutuv» uquq qrçalayıcı leyhasınıñ malümatlarına binayen, saban ayı (mart) 17-siniñ vaziyetine köreQırım ve Aqyarda 110 «Hizb ut-Tahrir"ge alâqadarlıqta qabaatlanıp mahküm etildi) azatlıqtan marum olundı (vspl: Repressiyalar üküm çıqaruvdan soñ toqtamay. Çoqusı siyasiy sebepten taqip etilgenlerni, şu cümleden qırımlılarnı da, rusiye akimiyeti ştraf izolâtorlarına (ŞİZO) qoya. Misal içün, «Hizb ut-Tahrir» Yalta işiniñ iştirakçısı Müslim Aliyev, umumen olaraq, 120 kün izolâtorda keçirdi, üçünci Aqmescit «Hizb ut-Tahrir» davasınıñ iştirakçısı Timur Yalkabov — 87 kün.).

Qırımda"Hizb ut-Tahrir» taqip etüv çerçivesindeki işlerniñ eñ çoqusı 2019 senesi açıldı

Rusiye territoriyasında Hizb ut-Tahrir» iştirakçılarınıñ taqibinden farqlı olaraq, (Rusiye territoriyasında «Hizb ut-Tahrir"ge alâqadarlıqta qabaatlanıp taqip olunğan cemaat faalleri ve uquq qorçalayıcıları deyerlik qayd etilmegen. Böyle, pek siyrek misallerden biri — uquq qorçalayıcı bahrom Hamroyevge qarşı cinaiy işni hatırlamaq mümkün) Qırımda böyle repressiyalarnıñ çoqusı tek ve atta o qadar islamnen bağlı areketke nisbeten degil de, ziyade rusiye akimiyetine loyal olmağan qırımtatar gruppalarına qarşı işletile.

Qırım musulmanlarnıñ «Hizb ut-Tahrir» ile işbirlikte qabaatlap, taqip etüvleri aynı bir shema boyunca tizile. Bir de bir insan, ya da şahıslar gruppası apske alınıp (pek siyrek allarda ev aresti altına qaldıralar), firqa faaliyetiniñ teşkil etüvi yada iştirak etüvinde qabaatlana, qabaatlağan tarafqa sadıq olğan tilci ekspertlerni ve gizli şaatlarnı celp eteler ve bundan soñ qabaatlav ükümi çıqarıla.

«Hizb ut-Tahrir» ile alâqadarlıqta qabaatlavlar boyunca taqip etilüv, Rusiye akimiyetine Qırım faallerini basmaq maqsadınen terrorcılıqqa qarşı qanunlarnı işletmek ve gorizontal bağlarnen birdemlikni bozmaq içün imkânlar yarattı (vspl: Umumiy qaideler boyunca, soy-aqraba bağlarnı üzmemek ve sıqça körüşmek maqsadınen, mabuslar öz cezasını evden çoq uzaq olmağan yerlerde çekmek lâzin. Lâkin terrorcılıq boyunca qabaatlanlarğa nisbeten şu formal sıñırlav çalışmamaq mümkün, ve öyle allarda mabuslarnı uzaq regionlarğa yollamaq mümkünler. Şu yerde, «Qırım birdemligi» azalarınıñ «Hizb ut-Tahrir"ge alâqadarlığı boyunca cinaiy işleri istisna olmadı.

Buña baqmadan, 2016 senesi çeçek ayında (aprel) mabuslarnıñ qadınlarından, yaqın aqrabası, abulqatlardan ibaret olğan ve er ay toplaşıp mahkeme işlerini muzakere etken ve şimdiki şaraitlerge tesir etüv yollarını qıdırğan birleşme peyda oldı. Soñundan böyle toplaşuvlar 100-120 insannı toplay edi, vaqıt devamında ise şu areket uquq qorçalayıcı «Qırım birdemligi» platformasına çevirildi.

Rusiye akimiyeti «Qırım birdemligine» qarşı repressiyalar başladı. Neticede onıñ çokusı iştirakçıları «Hizb ut-Tahrir» davası boyunca taqip etildi (vspl: «Qırım birdemliginiñ» peyda olmasından evel böyle qabaatlavlar boyunca Qırım uququq qoruyıcıları da taqip oluna edi. Misal içün, 2016 senesiniñ kiçik ayında qırımtatar uquq qoruyıcısı, İnsan aqları boyunca Kontaktlı gruppasınıñ azası Emir-Üsein Kuku tevqif etildi. Yaqalanuvdan evel Yalta şeeriniñ meriyasında çalışa edi. Musulmanlarnıñ aqları bozuluvınıñ nezareti ile oğraşa, siyasiy mabüslarğa yardım ete, coyulğanlarnıñ qıdıruvında iştirak ete edi. 2014 senesi qırımtatarları deportatsiyasınıñ hatıra mitingini teşkil etti. 2016 senesi tevqif olundı ve 2019 senesi terrorjılıq teşkilâtınıñ faaliyetinde iştirak etmesinde (Cinaiy kodeksiniñ 205.5 maddesiniñ 2 qısmı) ve cebren akimiyetni qolğa keçirüvge azıranuv körmesinde (Cinaiy kodeksiniñ 278 maddesi, 30 maddesiniñ 1 qısmı) qabaatlanıp, 12 yıl sert rejimli koloniyada bulunmasına mahküm etildi.

Diger siyasiy cinayet işleri

«Hizb ut-Tahrir"nen bağlar aqqında işlerden ğayrı, rus akimiyeti qırımtatarlarnı 2009 senesi Rusiyede ekstremist olaraq tanılğan «Tabligi Camaat» musulman diniy teşkilâtınıñ işinde iştirak etkenlerinde qabaat etkenleriniñ bir işi belli («Tabligi Camaat» — 1920-nci senelerde indo-pakistan regionında teşkil olunğan ve bütün dünyada millionlarnen tarafdarları olğan halqara islâm areketidir. Onıñ iştirakçileri siyasiy meselelerini ve din içinde olğan munaqaşalardan vazgeçip, islâm dinini tarqatma meselelerinen oğraşalar. Arekette sert iyerarhiya ya da azalıq yoqtır. Demokratik devletleriniñ çoqusında qanuniy statusı olğanına baqmadan, Rusiyede, cebriy areketlerni yapqanına deliller olmağan olsa da, 2009 senesi o, Yuqarı makemesiniñ qararınen yasaq etildi. Uquqqorçalayıcılarnıñ qıymet kesüvine köre, böyle yasaq etilüv hızmetler tarafından musulmanlar cemaatını kontrol etmek içün yapıla, bu ise serbest dinni kütmek ve birleşüv aqqında anayasa ve halqara aqlarını boza). Yarımadanıñ zapt etilüvi vaqtında Ukrainada teşkilât qanuniy çalışa edi.

— 2017 senesiniñ 2 orta küz ayında (oktâbr) Qırımnıñ bir-qaç rayonında tintüvler keçti. Olarnıñ neticesinde dört yerli sakin yaqalandı. Rus aqlarnı imaye etken organları olarnı «Tabligi Camaat"nen bağlı olğanlarında qabaat ettiler. 2019 senesi ise, ekstremistik teşkilâtında iştirak etkeninde (Cinay kodeksiniñ 282.2 madde) qabaatlap, maküm ettiler. Renat Suleymanovğa dört yıl koloniya müddeti berildi (2021 senesi boşaldı), Talât Abdurahmanov, Arsen Kübedinov ve Seyran Mustafayevge ise faraziy müddetler berildi.

Şiddiyet organları qırımtatarlarnı umumiy cinayet işlerinde de qabaatlay ediler. Şöyle oldı «Veciye Kaşka"nıñ işinde.

— 82 yaşlı Veciye Kaşka 2017 senesiniñ noyabr ayında yaqalama ıntıluvından soñ keçindi. Abulqat Nikolay Polozov qadınnıñ ölüminde qabaatlı olğanlarnı cevapkârlıqqa çekmege tırıştı. Onıñ bildirgenine köre, Veciye Kaşkanı yaqalama ıntıluvı vaqtında, eñ azından bir kere silâ qundağınen urdılar.

— 2017 senesiniñ boş ay (noyabr) 23-te Aqmescitte rus qudret organları qırımtatar faalleri Asan Çapuh, Bekir Degermenci, Kazim Ametov ve Ruslan Trubaçnı yaqaladılar. Yaqalağanlarnıñ sözlerine köre, faaller, Türkiye devletiniñ vatandaşı tarafından aldatma vastasınen Veciye Kaşkadan alınğan paralarnı qaytarmaq meselesinde yardım etmege tırıştılar. Amma Qırımdaki rus akimiyeti bunı aksine faallerge qarşı çevirdi ve olarnı zorbalıqta (Cinaiy kodeksiniñ 163 maddesi, 2-nci qısım) qabaat etti. Keççerek Çapuhnı qanunsız silâ tutqanında (CK 222 madde) qabaatladılar. İş şahıslarına makeme üç yıldan üç buçuq yılğace faraziy müddetlerni çıqardı, amma SİZOda tutulğan vaqıt içinde olarnıñ sağlıqları fenalaştı — Çapuhta mikroinsult oldı, Degermenciniñ hronik astması kerginleşti. Abulqat Polozov Veciye Kaşkanıñ ölüminen bağlı mustaqil taqiq işini başladı, amma Rusiye Taqiqat komiteti Veciye Kaşkanıñ ölüminen bağlı küç-qudret organlarnıñ azalarını celp etüvinde eteklerni tapmadı.

2018 senesinden başlap, zapt etilgen yarımadanıñ maallesinde Noman Çelebicihan adına göñülliler batalyonında iştirak etüvinde qabaatlavlar peyda ola. Vaqıt keçtikçe böyle qabaatlavlar siyasiy taqipliginiñ çeşitleri arasında çoq populâr ola.

— Noman Çelebicihan adına qırımtatar göñülliler batalyonı 2015 senesinde Qırımnıñ aşayt ve grajdanlıq blokadası vaqtında peyda oldı ve memuriy sıñırında yüklerni kontrol ete edi.

— 2015 senesiniñ sentâbr ayında qırımtatar halqınıñ Milliy Meclisi Ukrainadan Rusiye tarafından zapt olunğan Qırımğa yük maşnalarnı kirsetmemek içün vaqıtsız aktsiyanı ilân etti. Qırım grajdan blokadasınıñ iştirakçıları rus akimiyetinden ukrain ve qırımtatar faallerniñ boşatıluvını, qırımtatarlarnıñ taqip etilüviniñ toqtatıluvını, ukraina haber vastalarınıñ ve çetel jurnalistlerniñ serbest işini, qırımtatar yolbaşçılarınıñ kirmek yasağınıñ lâğu etilüvini talap ete ediler (Grajdan blokadasında iştirak etkenlerniñ talaplarını, em de siyasiy tarafından yaqalanuvnen bağlı, hususan, Noman Çelebilcihan adına batalyonında iştirak etüv, argumentlerniñ baqıluvı «Memorial» tarafından körsetildi, misal olaraq, malümatta bu işte birinci qabaatlanğan insanlardan biri Fevzi Saganci. Aktsiya Qırım yarımadasınıñ Ukrainanıñ Herson vilâyetinen sıñırında, Çonğar, Çaplınka ve Kalançak kirgizme noqtalarında keçirile edi. İştirakçılar yük maşnalarnıñ qatnavını toqtatmaq içün blokpostlarnı ve beton bloklarını yerleştirdiler, qayd etmek kerek ki, cayav ketken insanlar ve yengil maşnalar qolay keçe ediler. 2015 senesiniñ soñunda aşayt blokadasınıñ koordinatorı Lenur İslâmov, zapt etilgen Qırımğa aşayt ve hızmetlerniñ toqtatıluvınen bağlı Ukraina ükümetiniñ tarafından qabul etilgen yasağı sebebinden blokadanıñ toqtatıluvı aqqında ilân etti.

— Uquqqorçalaycılarnıñ qıymet kesüvine köre, Noman Çelebicihan adına batalyonı silâlı teşkilâtını degil, daa çoq Ukraina akimiyetine belli olğan, Qırımnıñ sıñırında çalışqan, cemaat birleşmesi ola edi. 2016 senesinden başlap, «Asker» cemaat birleşmesi çerçivesinde olğan batalyon iştirakçıları uruşlarda iştirak etmeyip, Ukraina Sıñır hızmetinen beraber sıñırnı patrul ete ediler. Bir qaç yıl keçken soñ, rus akimiyeti evel iştirak etkenlerni, ya da faraziy iştirakçılarnı «qanunsız silâlı teşkilâtında» iştirak etkenlerinde qabaatladılar. Bunıñnen beraber, bütün esas deliller kütleviy haber vastalarında çıqqan malümatlarda, sırlı şaatlarnıñ aytqanlarında ya da tahqiqatnen işbirlik yapmağa mecbur olğan diger maküm etilgenlerniñ sözlerine esaslana.

— Şöyle qabaatlavlar boyunca birinci işler Fevzi Saganci, Dilâver Gafarov, Mecit Ablâmitovğa qarşı açıldı. 2022 senesinde Rusiye Ukrainağa ruhsetsiz kirüvinden soñ, göñüller batalyonını Rusiyede terroristik teşkilâtı olaraq ilân etildi ve bu batalonnen bağları olğan adamlarnen bağlı işler, Qırımdan zapt etilgen Herson vilâyetine çıqqan soñ, bayağı derecege çoqlaştı.

2016 senesinden 2021 senesinece diger siyasiy işleri arasında ayrı yerni çeşit türlü diversiyalarnen bağlı işler ala. Böyle qabaatlavlar, gaz borazanı patlatma işinde kibi rusiye akimiyetine qol tutmağan ve cemaat arasında faal olğan qırımtatarlarnıñ guruhına qarşı ola bile, em de tesadüfiy, cenk ya da terroristik telüke olaraq rus akimiyeti tarafından delil olaraq ketirmek içün çıqarılğan, adamlarğa qarşı ola bile («qırım diversantları» adlandırığan işler).

— Gaz boruvınıñ patlatuvı işi boyunca qırımtatar halqı Milliy Meclis reisiniñ sabıq muavini Nariman Celâl ve ağa-qardaş Asan ve Aziz Ahtemovlarnı taqip ettiler. Olarnı diversiyada (CK-niñ 281 madde, 2 qısım), patlav maddelerniñ saqlav tutuluvı ve kontrabandada (CK-niñ 222.1 madde, 4 qısım) qabaatlay ediler. Taqiqatnıñ versiyasına köre, olarnıñ 2021 senesi Qırımda gaz borusınıñ patlavına da alâqaları bar. Şahıslarnıñ aytqanlarına köre ise, öz qabaatlarını olar qıynavlar altında tanıdılar. 2022 senesiniñ il küz (sentâbr) ayında Celâlğa 17 yıl qattı rejim türmesi, Ahtemovlarğa ise — 13 ve 15 yıl qattı rejim türmesi qarar çıqarıldı. 2024 senesiniñ ilk yaz (iyün) ayında Rusiye ve Ukraina arasında olğan deñişüv çerçivesinde Nariman Celâl azat etilgen edi.

— «Qırım diversantlarnıñ» işi dep adlandırılğan davalar — rusiye mahsus hızmetleri tarafından Qırımda yaqalanğan Ukraina vatandaşlarına qarşı cinaiy işler seriyası oldı.

— 2016 senesiniñ arman (avgust) ayında rusiye quvet organları Yevgeniy Panov ve Andrey Zahteyni yaqaladılar. Başta bir olarnı küçük yaramazlıq administrativ maddesi boyunca (20.1. madde) 15 künge yaqaladılar, amma birazdan ekisini de diversiya yapılmasına areket yapıluvda (CK-niñ 281 madde, 2 qısım, CK-niñ 30 maddesi 1 qısımnıñ qullanuvınen) qabaatladılar. Başta bir Panovnı qanunğa qarşı olğan silâlı birleşmesinde iştirak etilüvinde (CK 208 madde, 2 qısım): FSBniñ delillerine köre, onıñ şerikleri, kelecekte diversiyalar yapmaq içün istihbarat yapqan vaqıtında ateş açtılar, şu ateş açuvı neticesinde rus mahsus hızmetiniñ zabiti öldürilgeninde qabaat etmege tırıştılar. Birazdan bu qabaatlavdan vazgeçtiler. Panov ve Zahteyni silânıñ saqlap tutuluvı ve silâ taşuvında qabaatladılar (CK 222-nci madde, 3 qısım), Panovnı — cenk silâlarnıñ kontrabandasında (CK 226.1 madde, 3 qısım, CK 30 madde, 3 qısımınıñ qullanuvınen), Zahteyni — patlav maddelerniñ taşuvı ve saqlap tutuluvında 9CK 222.1 madde 3 qısımı), RF pasportınıñ qanunsız aluvı (CK 324 madde) ve qalplıq vesiqanıñ qullanuvında (CK 327 madde, 3 qısım) qabaatladılar. Ekisi de boynuna aluv sözlerini qıynavlardan soñ imzalağanlarını kösterdiler. Zahteyge altı buçuq yıl müddet berildi, Panovğa — qattı rejimli koloniyanıñ sekiz yıllıq müddeti seslendirildi. 2019 senesiniñ il küz ayınıñ 7 künü Ukraina ve Rusiyeniñ deñişme çerçivesinde Panov ve diger mabüslerniñ guruhı boşatıldı. Zahtey bütün müddetini keçirgen soñ, 2023 senesiniñ fevral ayında azat oldı. Bundan soñ onı çetel grajdanlarnıñ vaqtınca beslegen merkezine yerleştirdiler. İlk yaz ayında Zahtey Rusiyeden çıqıp ketti. 2017 senesinde onı rus grajdanlığından marum ettiler.

— Daa bir müşterek işi Aqyarda 2016 senesi Ukraina arbiy-deñiz küçleriniñ zabitleri Aleksey Bessarabov, Vladimir Dudka ve Dmitriy Ştıblikovğa qarşı açılğan edi. Olarnı da ukraina istihbarat küçleriniñ sımarışından diversiyağa azırlanuvında, patlayıcı maddelerniñ saqlap tutuvı ve taşımasında qabaatladılar. Ştıblikov öz qabaatını tanıdı ve 2017 senesi qattı rejim koloniyasında beş yıl yatuvına maküm etilgen. Bessarabov ve Dudka ise öz qabaatsızlığı aqqında ayta ediler ve 2019 senesi 14-ter yıl qattı rejim koloniyasında keçirmek neticesini aldılar. Dudka qıynavlar aqqında bildirgen edi. 2020 senesi arman (avgust) ayında Ştıblikovğa qarşı yañı iş — devletke hainlik yapuvı (CK 275-nci madde) açıldı. 2022 senesi ise onı 19,5 yıl qattı rejimli koloniyada oturuvına qarar çıqarıldı.

— Diversiya azırlanuvı boyunca qabaatlavlarnıñ üstünde tizilgen daa bir qaç iş aqqında belli. Taqip olğanlar qabaatlarını tanuv videolarnı da yaza ediler. Bazılarını Panov-Zahatey gruppasınen bağlarda qabaatlay ediler, digerlerini Bessarabov-Dudka-Ştıblikovınıñ gruppasınen bağları olğanında. Amma keççerek ne diversiya aqqında maddeler, ne de añılğan gruppalarnen bağları olğanınıñ delilleri şu işlerge kirmediler (tafsilâtlıca «Memorial"nıñ malümatlarında oqumaq mümkün).

Aynı vaqıtta ukraina tarafını tutqan insanlarnıñ taqip etilüviniñ yañı sarğı başlandı.

— 2016 senesi Serebrânka köyünde yaşağan qırım faali Vladimir Baluhnı akimiyet vekiliniñ aqaretlenmesinde (CK 319 madde) qabatladılar. Baluhqa qarşı arizanı evel onı köteklegen polis hadimi yazdı. Bu qabaatlavnıñ neticesinde oña 320 saat mecburiy işler berildi, soñra ise olar koloniya-qasabada 40 kün keçirmesine deñiştirildi. Şu seneniñ noyabr ayında Baluh öz arsasında «Sema yüzü qaramanlarnıñ soqağı» (Sema yüzü — Avromeydan vaqtında keçingen insanlarnıñ cedveli), 2016 senesiniñ dekabr ayında ise FSB onıñ evinde tintüv keçirdi ve cenk silâlarını tapqanları aqqında bildirip, oña patlav maddelerniñ ve silânıñ qanunsız tutqanında qabaatladılar. Baluhnıñ qabaatı olmağanında 2018 senesi oña qabaatlav — üç yıl ve yedi ay azatlıqtan ayıruv neticesini çıqardı. Apellâtsiyadan soñ müddetni eki ayğa qısqarttılar. Bunda rus quvetçiler toqtamadılar: 2017 senesi azatlıqtan endi ayırılğan Baluhnı İVS başlığını köteklegeninde (CK 318 madde) qabaatladılar. Yañı qabaatlavdan soñ, faal beş yıl azatlıqtan ayıruv qararını aldı. Narazılıqnı köstermek içün, faal açlıknı ilân etti, amma bir-qaç aydan sağlığı kritik şekilde fenalaşqanı sebebinden onı toqtattı. 2018 senesiniñ orta küz (oktâbr) ayında Qırımnıñ Yuqarı makemesi onıñ müddetini bir ayğa qısqarttı. 2019 senesi Rusiye ve Ukraina arasında esirler deñişüvi vaqtında Baluh boşatılğan edi.

— Qırımda yaşağan ukrain faali Oleg Prihodko 2016 senesinden başlap, ukrain tarafdarı olğanından sebep, basımlarğa oğradı. Onı qayta-qayta FSBge çağıra ediler, yasaq etilgen timsallerniñ tarqatuvında (KoAPnıñ 20.3 madde) qabaatlay ve cöremeler bere ediler. 2019 senesiniñ oktâbrinde teraktqa azırlanuv (CK 205.1 madde, 1 qısım CK 30 madde 1 qısımınıñ qullanuvınen), patlav maddelerniñ saqlap tutıluvı ve azırlanuvında (CK 222.1 madde, 1 qısım), CK 223.1 madde 1 qısım) qabaatlap yaqaladılar. Yaqalanuvdan evel onı bütün gece devamında FSBniñ binasında tuttılar, birazdan garajında tintüv keçirip patlav maddelerni taptılar. Prihodkonıñ sözlerine köre, olar onıñki degil. 2021 senesi saban ayı (mart) 3-te Prihodkonı 5 yıl qattı rejiminda keçirmek qararı çıqarıldı. 2022 senesi ise bu müddetke daa bir ay qoşuldı — birinci işi üzerinde olğan konfliktten soñ, mahkemege ürmet etmemezlik işi boyunca. 2023 senesi natsizmniñ reabilitirlevi (CK 354.1 madde, 1 qısım) ve halq aldında terrorizm yapmaq çağıruvı (205.2 madde 1 qısım) aqayğa daa dört buçuq yıl qoştılar. 2024 senesi bu müddetni bir ayğa qısqarttılar.

2018 senesinden başlap Qırım ve Aqyarda cinaiy taqip etilüviniñ daa bir çeşiti — İyegova şaatlarına qarşı açılğan işler — qullanıla. «Hizb-ut Tahrir"de iştirak etüv işlerindeki kibi, terroristik teşkilâtınıñ teşkil etilüvi ve iştirak etilüvinde qabaatlamaq içün yasaq etilgen firqanıñ azası olğanı aqqında söz yetişkeni kibi, İyegova şaatlarınıñ taqip etilüvinde de insan ekstremist teşkilâtınıñ diniy ibadetlerni qılğan vaqıtında o anda olğanı, ya da o olarnı keçirgenini (CK 282.2 madde 1 ve 2 qısımlar) isbatlamaq yeterli ola edi. İyegova şaatlarnıñ cemiyetlerine alâqa olğanlarnıñ qabaat etilgenler arasında 38 insan oldı.

Bazılarda İyegova şaatlarına alâqası olğanında qabaatlanğan ve taqip etilgen insanlarnı büyük zalımlıqnen yaqalay ediler. Böyleliknen, 2020 senesiniñ mayıs ayında Keriçte keçken İyegova şaatları işler boyunca keçken tintüvde quvetçiler Artöm Şabliyni polğa yıqtılar, qollarına kişen kiydiler ve elektroşokernen qorquzıp, suvuqqa baqmayıp qaqılğan pencereniñ yanında bir qaç saat turmağa mecbur ettiler. Aynı zamanda Şabliyniñ dört yaşındaki oğlu pencereden tökülip tüşken parçalarına ayaqlarını kesti. Sorğudan soñ, onıñ devamında taqiqatçı aqayğa uzun müddetnen qorquta edi, aqaynı İVSke oturttılar. Şu vaqıtta aş, suv ve soy-soplarnen bağ yoq edi. İzolâtordan çıqqanda Şabliy yaramadı, amma hastahanege onı dostlar alıp bardılar, çünki tez yardım maşnası kelmedi.

Qırımdaki siyasiy cinaiy işlerniñ rus akimiyeti tarafından mahalelhusus munasebetine Ukrainanen yapılğan esirler deñişmeleri de körsete. 2016 senesinden başlap 2024 senesine qadar biz 10 öyle adise aqqında bilemiz. Rusiye, Qırımda yaqalanğan ukrain grajdanlığı olğan siyasiy sebebinden taqip etilgen insanlarnı Ukrainanıñ diger regionlarda yaqalanğan ruslarğa deñiştire edi. Böyle deñişmelerniñ ameliyatı arbiy taraftan Qırımnı qanunsız zapt etilüvi aqqında hatırlata ve askerlerniñ deñiştirüvini hatırlata (2022 senesinden ise bu kerçekten de esirlernen deñiştirüv).

2017 senesi siyasiy qabaatlavlarnen — separatizmge çağıruv (CK 280.1 madde, 2 qısım) ve kütleviy tertipsizliklerniñ teşkil etilüvi (CK 212 madde 1 qısım) maküm etilgen qırımtatar liderleri İlmi Ümerov ve Ahtem Çiygoznıñ azat etilüvinde büyük diplomatik rolüni Türkiye oynadı. Mabüsler rusiye prezidenti tarafından afu etilgen soñ Türkiyege yollandılar. Qayd etmek kerek ki, afu etilgen qırımtatarlarda ukrain grajdanlığınen beraber rus grajdanlığı da bar edi. Biraz buña oşağan vaqia Rusiye maallesinde tek 7 yıldan — Ukrainağa ruhsetsiz kirüviniñ üçünci yılında ve devletniñ içinde pretsedentsiz repressiyalar başlanğan soñ, 2024 senesiniñ yazında oldı (Bu deñişme siyasiy qarşılarğa, cenkke qarşı çıqqanlarğa duşmanlar, hainler, duşman agentleri nisbetini pekitti).

Abulqatlarğa basım

Qırımda siyasiy işlernen oğraşqan abulqatlar da rus akimiyeti tarafından basımğa rastkele ediler.2017 senesinden 2023 senesinece «Qırım birdemligi» qırım uquqqorçalayıcı abulqatlarğa eñ azından 15 basım vaqianı qayd ete. Olarğa memur tevqiflerni tainley ediler, abulqat turumını marum ete ediler (2022 senesi Lilâ Gemeci, Rustem Kâmilev ve Nazim Şeyhmambetovnı abulqat turumından marum ettiler. Bu, Qırım MVDniñ başı Pavel Karanda olarnı rus qanunlarnıñ çeşit bozuluvlarğa teşkergen soñ oldı. 2024 senesi abulqat turumından qırım adliyeci Aleksey Ladinni marum ettiler). Bunıñnen beraber olar siyasiy işlerden vazgeçsinler dep, qorquza ediler.

Qırımda abulqatlarnı zararsız bir alğa ketirmek içün vaqtınca çalışqan aleti — memuriy tevqifler oldılar.

Böyleliknen, 2017 senesi abulqat Emil Kürbedinovnı polis hadimleri Seyran Saliyevniñ evinde keçken tintüvge ketkende yaqaladılar. Abulqatnı 2013 senesi içtimaiy ağlarda yerleştirilgen «Hiz but-Tahrir"niñ yasaq olunğan timsallerniñ tarqatuvında (KoAP 20.3 madde) qabaatladılar ve bundan soñ memuriy tevqifine yolladılar.

Rus akimiyeti qorçalayıcılarğa ekstremist hususiyetli administrativ qanun bozuluvlarında qabaat etkeninde, ukuqqorçalayıcı abulqatınıñ negativ sımasını yapuvını da unutmaq olmaz.

2017 senesi qırımtatar Meclis reis muavini İlmi Ümerovnıñ işinde abulqat Nikolay Polozovnı şaat statusına keçirilüvi abulqatnı işten uzaqlaştırmaqnıñ daa bir çaresi oldı.

Zapt etilgen Qırımda qırımtatarlarnı ve diger taqip etilgenlerni qorçalağan abulqatlar quvetçiler tarafından telükelernen çatışalar, olarda tintüvler keçe.

2022 senesinden soñ Qırımda olğan taqipler

2022 senesiniñ kiçik (fevral) ayında Rusiye Ukrainağa qanunsız kirgeni soñ, Qırımdaki taqipler, esasen, evel yıllarınıñ tendentsiyasını devam ettiler, amma şu arada yañı hususiyetlerni ve şekillerni de elde ettiler.

OVD-İnfo eñ çoq taqiplerni üç büyük sürünen olğanını pekitti: qırımtatarlar (hususan «Qırım birdemligi», halq aldında Ukraina tarafını tutqan ve rus tecavuzına qarşı çıqqan insanlar, em de diversiya areketlerinde qabaatlanğanlar.

Qırımtatarlarnıñ taqip etilüvi

Qırımtatar ealisine qarşı repressiyalar büyük masştablı cenkiniñ başlanğanından soñ da rus akimiyeti tarafından basımlarnıñ esas şekillerinden biri olaraq qaldı. Qırımtatarlarğa qarşı açılğan cinaiy işleriniñ çoqusı «Hizb ut-Tahrir"ge alâqa olğanında qabaatlanuvlarnen bağlı. Böyleliknen, 2022 senesinden başlap (dört taqip büyük masştablı cenk başlanğanıñızdan evel başlandı) «Hizb ut-Tahrirge» alâqası olğanınen bağlı 38 taqip etilüvi aqqında bilemiz.

Mabüslerniñ qorantalarına yardım etken «Qırım birdemligi"niñ faalleriniñ taqip etilüvleri devam eteler. Böyleliknen, «Qırım birdemligi» faalleriniñ sayesine Bağçasaraydaki «Hizb ut-Tahrir"niñ beşinci işi şahıslarnıñ çoqusı iştirakçıları (Amethan Ümerov, Seydamet Mustafayev, Ruslan Asanov, Abdulmecit Seytumerov, Eldar Yakubov ve Remzi Nimetullayev) kireler.

Bundan da ğayrı, 2015 senesinden bar olğanını aman-aman bitirgen sürüsi — Noman Çelebicihan adında göñülliler batalyonına qarşı açılğan işler devamlaylar, amma anda iştirak etken insanlarğa qarşı işler taqip etmek içün formal şekilde sebep olaraq qullanıla. Büyük masştablı cenk başlanğan soñ bu esasında eñ azından 10 taqip etilgenler aqqında belli (bu taqip etilüvler esasında taqiqatlar ve mahkemeler Qırımda keçe ediler, amma on şahıstan sekizi — Ukrainanıñ Herson vilâyeti sakinleri). Er bir iş — 2015-2019 ss. olğan adiselerde qabaatlaylar, ayrı bir vaqıtları qabaatlar 2015 senesi Qırım qurşavı, ya da diger zorbalıqsız protest areketlerinde qabaatlavlar qurula.

Ukraina tarafdarları ve cenkke qarşılıq yapqanlarınıñ taqip etilüvi

2022 senesi büyük masştablı Ukrainağa ruhsetsiz kirüvinden soñ qırım sakinlerine qarşı «feyk» tarqatuvında ve RF arbiy küçleriniñ diskreditatsiyasında qabaatlandıruvlar ve cinaiy işler açılmağa başlandı. 2025 senesi saban (mart) ayında bilgen malümatlarımızğa köre, biz Cinaiy kodeksiniñ 280.3 madde (arbiy küçleriniñ diskreditatsiyası) boyunca 8 taqip etilüv ve 207.3 («feyk») madde boyunca 5 taqip etilüv aqqında bilemiz.

Bundan da ğayrı, Qırımda eñ azından patlav malzemeleriniñ ya da narkotiklerniñ saqlap turuvınen bağlı bir-qaç iş belli (böyle taqip etilüvler cenk başlanuvından evel de ömürge keçirile edi, misal olaraq,"Krım. Realii» mühbiri Vladislav Yesipenkoğa qarşı. 2021 senesi saban ayı (mart) 10-da Yesipenkonıñ maşnasını FSB hadimleri toqtattıolar, soñ, hızmet köpeginen beraber, baqıluvı vaqtında, maşnasında granata tapıldı. Birazdan onı azatlıqtan altı yılğa ayırmaqnı qarar çıqarıldı) — insanlarğa cenkke qarşı tefsirler yazğanları içün tintüvlernen kele edile rve tintüv vaqtında yasaq olunğan maddelerni tapa ediler.

— Böyleliknen qırım sakini Maksim Lisük böyle iş boyunca faraziy altı yıl azatlıqtan ayırıluv müddetini aldı, Aqmescit sakini Nikolay Onuk «ekibaşlı qartalnı teşken mavı-sarı tüstlü qılıç ve „Qırım — Ukraina“ sözlerinen bildirme içün ve, bildirmeler yapıştırılğan vesvesnelüvi sebebinden baquv vaqtında onda tapılğan trotil daması içün o, umumiy rejimli koloniyasınıñ 5 yılğa maküm etildi.

— Daniil Seröginde, onıñ cenkke qarşı tefsirlerden soñ keçken tintüv vaqtında quvetçiler, ihtimal olaraq, kendirni taptılar — onı tekrarlanğan rus ordusınıñ itibardan tüşürüvinde (CK 280.3 madde 1 qısım) ve narkotik saqlap tutuvında (CK 228 madde 1 qısım) qabaatladılar.

Qırım emşire ve faal İrina Daniloviçniñ taqip etilüvi Ayrıca qayd etile (2015 senesi Ukrain medeniyet merkezi kitaphanesiniñ filialında iştirak etti: şu vaqıtta Daniloviç qayta-qayta «Krım. Realii» neşirine intervyü bergen edi. 2020 senesi Daniloviç «Ekimler birleşmesi» profsoyuzınıñ qırım bölüginiñ başı oldı).

Quvetçiler emşirege cinaiy taqip etilüvinden evel de basuv yapa ediler. 2016 senesi onı Ukraina qıtasından Qırımğa kirgende toqtattılar. 2017 senesi qadın, FSB çaquvcılıq yapmağa egmek tırışqanları aqqında «Krım. Realii"ge ikâye etti.

İrina Daniloviç 2022 senesi 29 aprelde zaya oldı: birazdan faal, şu künü qırım FSBniñ hadimleri onı hırsızlağanları aqqında ayttı. FSBniñ pazında onı sekiz kün tuttılar, qıynadılar, qorquttılar ve, ğaliba, patlav maddelerni qoydılar. Quvetçilerniñ fikirlerine köre, qadın közlükler qapı içinde olğan astar tübünde 200 gram patlav maddelerni tuta edi. Oña patlav maddeler ya da patlav düzenlernen qanunsız areketler yapıluvında (CK 222.1 madde, 1 qısım) qabaatladılar. Birazdan añlaşıldı ki, onı devlet hainligi yapqanı sebebinden yaqaladılar. Sanki bir o, Qırımda rus tehnikanıñ areket etilüvi aqqında malümat toplay edi, amma neticede bu qabaatnı oña qarşı çıqarmadılar.

2022 senesi ilk yaz (iyün) ayında Adliye nazirligi Daniloviçni KHV-"yabancı agentleri» reyestrine kirsetti. 2022 senesi dekabr ayında Kefe şeer mahkemesi faalge yedi yıl azatlıqtan ayıruv ve 50 biñ cöreme ükümini çıqardı.

FSB pazında ve SİZOda tutuluv şartları sebebinden faalniñ sağlığı bayağı fenalaştı. Uquqqorçalayıcılarnıñ malümatına köre, qadın deyerlik bir şeyni eşitmey ve qulaq yanğınıñ sebebinden baş ağırtısınen qıynala. Tibbiyet yardımı yapılmağanı içün o, 2023 senesi saban ayı (mart) o açlıqnı ilân etti. Çeçek (aprel) ayında onı aldatıp açlıqnı toqtatmaq mecbur ettiler, hastahanege alıp barmağa söz berdiler, amma şu vaqtından qadınnı ekim tek bir kere baqtı. Şu seneniñ orta küz (oktâbr) ayında Daniloviç SİZOda insult keçirgeni aqqında malümatlar peyda oldı.

Ukrainada cenk ketüvinen bağlı qırım taqip etüvlerniñ qısımı

Cenk başlanğanından soñ, diger rus regionlarğa baqqanda, Qırımda siyasiy işlerniñ sayısı tez köterilmedi. Belki de bu, rus quvetçileri mında büyük masştablı ruhsetsiz kirüvinden de evel çoq siyasiy taqip etüvlerini başlağanlarınen bağlı. Amma, Qırımnıñ qanunsız zapt etilüvinden soñ, siyasiy taqip etilüvler qırımtatarlarda ya da aqiqiy ve oylanğan zapt etüvine qarşı çıqqan raqiplerge açıla edi. Bundan soñ zapt etüvine qarşı olğan raqiplerge açılğan işlerniñ sayısı azlaştı, büyük masştablı cenk başlanğanından soñ Qırımda olğan siyasiy taqip etilüvi bayağıda rusiyedekine oşamağa başladı.

Ruhsetsiz kirüv başlanğan soñ Qırımda, Rusiyede kibi, arbiy komissariatlarnıñ yanğın çıqaruvı, ya da diger memuriy binalarnıñ, ya da demiryol obyektlerniñ bozuvınen bağlı işlerni açmağa başladılar. Taqip etkenlerniñ itirafını almaq içün taqiqat idareler olarğa basuv yapalar, şu cümleden qıynavlar da qullandırıla. Böyle vaqia, misal olaraq, 26 yaşlı Kirill Baranniknen oldı. 2023 senesi 30 mayısta FSB hadimleri onı Aqmescit yalı kenarında yaqaladılar. Yaşnıñ başına çuval kiygizip soravğa alıp bardılar. Sorav devamında o, Poçtovoye köyünde fevral 23-te diversiya yapqanını tanıdı. Barannikniñ aytqanına köre, quvetçiler anasını öldürmek qorquza edile rve bir-qaç kere onı qıynadırdılar. Yaşnıñ sözlerine köre, bir kere ondan Çistenkoye köyüniñ yanında demiryol patlatuvını da tanımaq talap ete ediler, amma o bunı red etti.

Zapt etilgen Qırımnıñ territoriyasında Ukraina içün casuslıq yapıluvı siyasiy işleri ayrı kategoriya oldılar.

2022 senesinden başlap, rus quvetçileri tarafından açılğan ve OVD-İnfoğa belli olğan casuslıq yapıluvınen (CK 276 madde) bağlı 11 cinaiy işleri arasında, yarısından ziyade (6) zapt etilgen Qırımda, daa ekisi — 2022 senesinden soñ Rusiyenen zapt etilgen Ukraina territoriyalarında başlandılar. Qayd etmek kerek ki, bu işler aqqında biz yüz fayız siyasiy işleri olğanını aqqında bildirip olamız, amma umumen alğanda Qırım devlet havfsızlığınen (casuslıq, devlet hainligi ve çetel devletnen bildirmesiz işbirligi) bağlı işleriniñ rekord sayılı region oldı.

Böyleliknen, 2023 senesi, Mahkeme departamentiniñ malümatlarına esaslansaq, bütün rus mahkemelerinde casuslıqnen bağlı 9 iş baqıldı — olardan 6 — Qırımda.

2022 senesinden başlap 2025 senesiniñ saban (mart) ayındace Qırım mahkemelerine RF Cinaiy kodeksiniñ 275-nci maddesi boyunca (devlet hainligi) 42 iş, RF CK madde boyunca (çetellilernen bildirmesiz işbirlik) 6 iş ve RF CK 276 madde boyunca (casuslıq) 8 iş berildi.

2022 senesinden soñ casuslıq aqqında işleriniñ sayısı büyük masştablı cenk başlanğan soñ zapt etilgen territoriyada yaqalanğan insanlarnıñ işleri Qırımda baqılalar. Rusiye Federatsiyasınıñ taqip etüv organları anda işlemek başlanğanından evel olarnı Qırımğa keçirip, bekçi baquvı tübünde tuta ediler, olardan bayağısını — ağır alda. Bundan soñ insanlarnı Qırımda, ya da Rostov-na-Donu şeerine alıp barıp makeme ete ediler. Rostovda Cenübiy daire arbiy mahkemesi yereleşe ve anda terrorist maddelernen bağlı işler baqılalar. Misal olaraq, böyle Herson rayon memuriyetiniñ gumanitar siyaseti idaresiniñ sabıq reisi Aleksandr Zarivinnen oldı. Zapt etilüvden soñ, 2022 senesi saban ayı (mart) 17-de, onı Hersonda rus quvetçileri yaqalaladılar. Birinci aftaları aqaynı andaki vaqtınca tutuv izolâtorında baqtılar, soñ, casuslıqta qabaatlap Qırımğa çıqardılar. 2023 senesi küzde onı 13 yılğa qattı rejim azatlıqtan ayıruvına qarar çıqardılar. Onıñ tarihı Hersonnıñ diger sakinleri — Nikolay Petrovskiy ve Sergey Kotovnıñ tarihlerine oşay. Petrovskiy 2022 senesi 27 saban (mart) ayında yaqalandı. Birazdan o, Herson arbiy kommendaturada olğan vaqıtında onı köteklegenleri aqqınla aytqan edi. Nevbetteki altı ay devamında Petrovskiy ne yerde olğanı aqqında soy-soplar iç bir şey bilmey ediler. 2022 senesi oktâbr ayında berilgen abulqat o, Aqmescitniñ ekinci SİZOsında olğanı aqqında Petrovskiyniñ qorantasına bildirdi. 2023 senesi ilk küz ayı (sentâbr) 27-de Petrovskiyni qarttı rejimli koloniyada 16 yıl azatlıqtan ayıruvına maküm ettiler.

2022 senesi aprelde Sergey Kotovnı yaqaladılar. Taqiqatnıñ malümatına köre o, Nikolay Petrovskiyne Ukraina Havsızlıq hızmetine şeer zapt etilüvinden soñ rus ordusınıñ yerleşkeni aqqında malümatlarnı berip yardım ete edi. Kotovnı da Qırımğa köçürdiler ve casuslıqta qabaatladılar. 2023 senesi 27 ilk küz (sentâbr) ayında onı qattı rejimli koloniyanıñ 15 yılına maküm ettiler.

Memuriy işler

2022 senesinden ğayrı, büyük masştablı ruhsetsiz kirüviniñ bütün vaqıt içinde (2022 senesi Moskva ve Sankt-Peterburgnıñ mahkemelerine daa da çoq işler tüşti) zapt etilgen Qırım ve Aqyarnıñ mahkemelerine rus ordusınıñ diskreditatsiyasınen bağlı çoq işler tüşti.

Cenknen bağlı işlerniñ başlanuvında KoAPnıñ tek bu madde qullandırmadı. Büyük massştablı ruhsetsiz kirüvinden soñ, Ukrainanen bağlanılğan çeşit ekstremistik timsallerniñ demonstratsiyası (Er bir vaqıt taqip etilüv içün cenkke qarşı aytuvlar oldı, amma bu timsaller ve aytuvlarnıñ taqip etilüvi tam büyük masştablı ruhsetsiz kirüvinden soñ başlandılar) ve aytılğan fikirleri (KoAP 20.3 madde) — «Azov» polkunıñ timsalleri, «Ukrainağa şüret» lozungı, ukraina trezubnıñ tasviri.

2024 senesi işlerniñ 31% (321-den 102-si) ekstremist timsallerniñ (KoAP 20.3 madde) kösterüvleri sebebinden açılğan ve RFnıñ mahkemeselerine tşken işleri Qırımda oldılar.

«Ukraina tarafını tutqan vatandaşlarnıñ» mahkemelerden tış taqip etilüvler

Cenk başlanuvından soñ Qırımda, quvetçileriniñ fikirine köre Ukrainağa qol tutqan ya da cenkke qarşı çıqqan insanlarnıñ mahkemelerden tış taqip etilüvinen sıq-sıq qullanmağa başladılar.

Ekstremist timsallerniñ kösterüvinen bağlı siyasiy işleriniñ taqip etilüvlerniñ qısımı

Afu etilüvlerge zor etilüvleri

Mahkemelerden tış basımnıñ eñ faal icracılardan biri, «halq duşmanları"nıñ cemaat reyestri kibi çalışqan, «Krımskiy SMERŞ» telegram-kanalı oldı.

«Krımskiy SMERŞ» 2022 senesi boş (noyabr) ayında çalışmağa başladı ve birden uquqqorçalayıcı hızmetlerine çaquvlarnıñ yazmaq içün eñ büyük kanallarnıñ birine çevirildi. Çeşit Rusiye kontrol etken territoriyalarınlda (eñ azından 25 rus subyekt ve üç Ukrainada zapt etilgen territoriya) çalışqan bayağı buña oşağan telegram-resurslarınen teñeştirsek, qırım kanalında büyük auditoriya — 100 biñ abunecilerden ziyade. Kanalınıñ Aqyar çeşitine, onı da Talipov alıp bara, 15 biñge yaqın abuneci yazılı.

İşiniñ birinci aylarında «Krımskiy SMERŞ» cenkke qarşı postlarnıñ skrinşotları, ukrainağa qol tutuv graffiti ve diger rus siyasetine qarşı diger çıqışlarnıñ derc etüvlernen sıñırlana edi. Derclerde «qabaatlılarnı tapıp cezalamaq» dep, quvetçilerni çağıra ediler. Birazdan kanalda yetişli riyaketkârlili insanlarnıñ afu sorav videolar derc etilmege başlandı.

Rus akimiyetlerinden kamerağa afu sorav tecribesi birinci nevbette tek Çeçnâda olğanına baqmadan (birinci belli olğan adise 2015 senesinen pekitile, şu senesi Çeçnânıñ eali Ayşat İnayevanı Çeçnâ başı Ramzan Kadırovğa qarşı yapqan tenqitten red etmek mecbur ettiler), 2022 sesenisden soñ böyle videolar er yerde derc etilmege başladı. Endiden başlap halq ögünde afu soravını cenkke qarşı noqta-i nazarları olğan insanlardan da talap istemege başladılar. Kütleviy şekilde bu Qırımda ola — 2022 senesi 24 kiçik aydan (fevral) başlap zapt etilgen yarımadağa 88% böyle vaqialarnıñ kele.

Cenk vaqıtı içinde Qıırmda mahkemeden tış basuvlarnıñ eñ çoq vaqia qayd etildi

Misal olaraq, qırım ealiler:

— cemaat yerlerde ukrain muzıkanı diñlegenleri,

— «VKontakte» içtimaiy ağında ukrain yırlarınen pleylistleri olğanı,

— maşna nomerlarından rus bayrağını yoq etkenleri,

— pasport üstüne ukrain bayrağınen cıltlarnı qullağanları (videoda insannı onı yaqmaq mecbur ettiler)

— şahsiy qonuşmada cenk aqqında tenqit etkenleri

sebeplerden afu soravlarını talap ete ediler.

«Krımskiy SMERŞ» rus uquqqorçalayıcı organlarınen çalışa. Kanalğa tüşken derc ve tefsirler yazğan insanlarnıñ çoqusını polis hadimleri yaqalaylar, olar memuriy ya da cinaiy taqip etilüvine oğraylar. Talipovnıñ sözlerine köre, «onıñ taqımı qanun bozuvlarınıñ terkiplerni tek qayd ete», digerini ise devlet maşnası yapa. Amma kanalda yaqalanğanlarnıñ fotoresimlerniñ, şahsiy malümatlarnıñ, tintüvlerden resmlerniñ ve yaqalanuvdan videolarnıñ muntazam şekilde derc etilüvi quvetçilernen sıq işbirlik yapqanlarını körsete.

Talipov qayta-qayta «E» Merkezini (Ekstremizmge qarşı çalışqan merkez), FSB ve polisni tez vaqıtta yaqalanuvlar yapqanları içün teşekkürler bildirte edi. Quvetçilernen bağını «Novaya gazeta"nıñ Qırım MVDsinde olğan menba da tasdıqlay edi.

Afu soravuna mecbur etilüvi — qırım ealilerge basuvınıñ tek birinci basamaqtır. Böyle videolardan soñ insanlarnıñ çoqusına ordunıñ diskreditatsiyanen bağlı madde (KoAP 20.3.3) boyunca cöremeler berile, bazı vaqıtlarda ise cinaiy taqip etilüvlerni de başlaylar. Misal olaraq, böyle şekilde Keriç sakinitOlga Sayenkoğa qarşı ekstremist areketlerine çağıruv (CK 280 madde) boyunca iş açıldı. Talipovnıñ bildirgenine köre, bu işni onıñ çaquvından soñ başlanğan ediler. «Krımskiy SMERŞ"te yarımada sakininiñ adını derc etilüviniñ aqibetleri — işten boşatıluv: oca Medina Bekirova, emşire Anisiya Yankova ve aqmescit ava limanınıñ hadimi Natalyanen böyle oldı; ya da abulqat statusından boşatıluv — böyle Aleksey Ladinnen olğan edi.

Diger mahkemeden tış repressiyalar

Büyük masştablı cenkiniñ keçken üç yıl devamında zapt etilgen Qırımda cinaiy respressiyalar Rusiyede olğan repressiv ameliyatına oşap başlasa, mahkemeden tış taqip etilüvler ve zulumlar ameliyatları arasında diger tendentsiyalar da bar.

Ukrainağa büyük masştablı qanunsız kirüvinden soñ, Qırımda yañı şiddetinen cebriy ğayıp etilüvlerniñ ameliyatı ğayrıdan başlandı. Böyleliknen, 2022 senesinden cebriy ğayıp etilüvlerde 61 bir yañı vaqia ve bir ölüm vesiqalanğan. 2014 senesinden 2024 senesinece ukraina tarafını tutqan faallerni, qırımtatar qurumlarnıñ ve jurnalistler arasında 104 ğayıp oluvı (95 aqay ve doquz qadın) aqqında belli. 2024 senesiniñ dekabrge 21 insannıñ taqdiri belli degil edi — olar bellisiz yoq olğanları dep sayıla ediler. Uquqqorçalayıcılarınıñ añlatuvına köre, Ukrainanen cenk başlanğanından soñ hırsızlamalarnıñ çoqlaşuvı bir taraftan cenkten qaçqanlarnıñ filtratsiya taktikasınıñ qısımı oldı, diger taraftan ise — diversiya ve partizan qarşılıqnıñ taqip etilüviniñ aleti oldı.

2022 senesinden başlap, zapt etilgen Qırımda yerli meskenlerniñ Ukrainağa qarşı mobilizatsiyanıñ meselesi köterildi. Zapt etilgen yerlerden arbiy hızmetke çağıruv özü de halqara gumanitar aqınıñ bozuluvı ola. «KrımSOS» teşkilâtınıñ sayğanına köre, 90% yaqın celpnameler, yarımadanıñ odnan birinci qısımını tertip etkenlerine baqmadan, qırımtatarlarğa berilgen ediler. Qırımtatar ealisine böyle ayırıluv munasebeti tamır halqına qarşı diskreminatsiyanatsiyanen degil de, mobilizatsiyanı rus akimiyetlerge qol tutmağan topqa qarşı basma aleti olaraq qullanmaq içün ıntıluvınen añlatmaq mümkün.

Tutuv şaraitleri ve zulum ameliyatı

2022 senesinece zapt etilgen Qırım territoriyasında tek bir çalışqan ceza izolâtorı — Aqmescitteki SİZO-1 çalışa edi. Ondan, qararnen, bütün siyasiy taqip etilgen qırım ealileri keçe ediler. XIX asırnıñ başında qurulğan bina çoqtan insanlarnı tutmaq içün şaraitlerge uymay edi.

Büyük masştablı cenk başlanğan soñ, Qırımda siyasiy mabüslerni tutuv şaraitler ep qıyın qalğan ediler. Uzun müddetlerge maküm etilgen qırımtatarlar — hronik hastalıqlarnen esli-başlı insanlar. Koloniyalarda, taqiqat izolâtorlarda kibi, tibbiyet yardımı sıq-sıq yeterli degil, diniy alâmeti boyunca diskriminatsiyada ise, o musulman ibadetlerni qılmağa yasaq etilüvde peyda oluna. Böyleliknen, koloniya reisi kamerağa kirgen vaqıtta namaznı toqtamağan sebebinden Müslim Aliyevni 15 künge ŞİZOğa yolladılar. Bunıñnen beraber, tutuv şaraitlernen ve diskriminatsiyanen Rusiyedeki siyasiy mabüslerge de bağlı, bu zapt etilgen Qırımdaki siyasiy mabüslerge degil, aksine, rus akimiyetke nezaret olğan penetetsiar tertibatında olğan meseleler ve siyasiy işler bobnca taqip etilgenlerge umumiy munasebetini köstere.

2022 senesi ilk küz (sentâbr) ayında Aqmescitte açılğan ve esasen zapt etilgen territoriyalarından hırsızlanğanlarnıñ tutuluvı içün ayırılğan SİZO-2 repressiyalar etmek içün ayrı bir alet oldı. Qırım uquqqorçalayıcılarınıñ bildirgenine köre, 2022 senesiniñ soñunda yañı SİZO-2-de eñ azından Herson ve Zaporojye vilâyetlerinden ketirilgen 110 insan tutula edi. Hırsız etilüvinden soñ olarnı qıynadılar, amma FSB kuratorlıq yapqan izolâtorda qıynavlar devam etildiler.

Taqip etilüviniñ devamında bayağı siyasiy mabüslerniñ sağlığı bayağı fenalaştı. Qırım ealilerniñ bayağıları — hronik hastalıqları olğan esli-başlı insanlar. Çoq kereler FSİN kerekli tibbiy yardımını köstermege red ete. Apiste olğan siyasiy mabüsler arasında eki ölüm aqqında malümat bar.

— 2023 senesi saban ayında (mart) Novoçerkassk şeeriniñ SİZOsında «Hizb ut-Tahrir"niñ ekinci aqmescit gruppasınıñ işi boyunca taqip etken qırımtatar faali Cemil Gafarov infarkttan keçindi. O, büyrek yetişmemizliknen ve bundan bağlı yürek hastalığınen qıynala edi.

— 2024 senesi 13 saban ayı (mart) Ülyanov vilâyetiniñ Dimitrovgradda yerleşken koloniyada ağır şaraitte eki yıl keçirgen soñ, Noman Çelebicihan adına qırımtatar göñüller batalyonında qabaatlanğan Rustem Virati keçindi.

Netice

Rus repressiv rejimi Qırımğa tek evel işletilgen ameliyatlarnı ketirgen degil de, olarnı yañı köntekstke adaptatsiya yaptı. Bu esnasta biz üç etap ayırdıq:

— 2014-2015 senelerindeki birinci zapt etilüv yılları keçici deviri ve cezalav infrastrukturanıñ yaratuvı;

— 2016-2021 ss. yaratılğan repressiya nizamınıñ işlegen vaqıtı;

— 2022 senesinden Ukrainağa qarşı büyük masştablı tecavuzı zemininde repressiyalarnıñ deñişüvi.

Birinci etapta rus akimiyetleri ve olarnen bağlı agentler Qırımda çeşit cezalav ameliyatlarnı Qırımda birleştire ediler — hırsızlavlardan kefalet yardımınen apisten çıquvınace. Bunıñnen beraber, kelecekteki Qırımda keçirelecek repressiyalar ve aq ve azatlıqlarnı melül yapıluvınıñ infrastrukturası peyda olıp başlana. Hususan, narazılıqnıñ cinaiyleşüvi, mustaqil haber vastalarınıñ qapatıluvı, jurnalistlerniñ taqip etilüvi ve rus akimiyetlerge nezaret olmağan ticariy olmağan teşkilâtlarnıñ yoq etilüvi, terrorizmnen bağlı nümüneviy işlerniñ başlanuvıdır. Şunıñnen beraber, bazı ameliyatlar, qırımtatar halqınıñ Meclisi adlı teşkilâtınıñ grajdan teşkilâtınıñ ekstremistik teşkilâtı adlandıruv kibi, bunjan soñ Rusiyede de qullanılğan edi (2021 senesi FBKni ekstremist teşkilâtınen ilân etüvi).

Qırımdaki repressiyalarnıñ esas mehanizmlerniñ biri — Rusiyede terroristik teşkilâtı ilân etilgen «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtınen bağlarnen bağlı. Qırım köntekstitde böyle ameliyat ayrı bir tüsüni aldı, o faallerge ve mustaqil grajdan cemiyetine — çoqluqta qırımtatarlar — basma aleti de oldı. Bu ameliyatnıñ tamırları «keçici devir"de başlanalar — birinci cinaiy işi 2015-te peyda oluna.

2016 senesi cedvelge alınğan siyasiy cinaiy işlerniñ sayısı keçken senege baqqanda eki kerege öse ve 38 iş ola. Bu atlama repressiv infrastrukturanıñ quruluvınıñ yeküni ve 2016 senesinden 2022 senesi Ukrainağa büyük masştablı ruhsetsiz kirüvinece o «bütün küçünen» işlep başlanğanını köstere. Bu devirniñ siyasiy sebeplerinden açılğan işlerniñ arasında endi añılğan «Hizb ut-Tahrir"nen bağlar olğan işler qırımtatarlar arasında repressiya qurbanlarnıñ yaqınları ve imayeciler «Qırım birdemligi"ne qarşı açılğan işlerniñ aletleşüvi sıq qullanmağa başlandı. Aynı zamanda yarımadada arbiy ve terroristik telüke sımasını peyda etilüvinen bağlı işler rağbet olalar. Misal olaraq, qırım ealilerniñ diversiya ve «qanunsız silâlı teşkilâtı"nda — Noman Çelebicihan adına qırımtatar batalyonında iştirak etüvinen bağlı qabaatlanuvlar. Yarımada territoriyasına Svideteli İyegovı teşkilâtınen bağlı ekstremistik işleriniñ ameliyatı da tarqatılıp, bu zamanda rağbet ola ve Rusiyede Svideteli İyegovılarnen olğanından iç ayırılmay. Cinaiy repressiyalarnıñ sayısı çoqlaşuvınen beraber uquqqorçalayıcı abulqatlarnıñ körünişi ve emiyeti de yüksekleşe, ve, neticede, olar özleri de Qırımda taqip etilüviniñ nişanları olalar.

Büyük masştablı ruhsetsiz kirüvi zemininde zapt etilgen Qırımda yañı siyasiy sebepli cinaiy işlerniñ taqip etilüvi de çoqlaşa — 2022 senesinde 56-qace. Böyle çoqlaşuvğa o vaqıtları peyda olunğan arbiy «feyk"lar ve rus ordusınıñ diskreditatsiya maddeler boyunca cenkke qarşı çıqışlar da, zapt etilgen Qırımğa endi has olğan terroristik ve ekstremistik qabaatlavlar da, em de diger, cenknen bağlı, taqip etüvler de hızmet ettiler. 2022 senesinden başlap, bizge belli olğan casuslıqnen bağlı işler arasında yarımdan ziyade (6) iş rus akimiyeti Qırımda açıtı.

Zapt etilgen Qırım ve Aqyar rus akimiyetler kontrol etilgen mahkemelerine ordu diskreditatsiyanen bağlı memuriy işler de, büyük masştablı cenkniñ üç yıldan ziyade devamında OVD-İnfo qayd etken cenkke qarşı areketke cevap olaraq etilgen makemelerden tış basuvnen bağlı adiselerinde de birincilik tutalar. Mahkemelerden tış olğan adiselerde büyük rolüni quvetçilerge yaqın olğan, «halq duşmanları» cedvelini alıp barğan «Krımskiy SMERŞ» teşebbüsi oynay. Bunıñnen beraber, 2022 senesinden başlap zapt etilgen Qırımda zorbalıqlı yoq etilüvlerniñ ameliyatı yañı küçnen çalışmaq başladı. O Ukrainanıñ yaqında zapt etilgen territoriyasından qaçqanlarnıñ filtratsiyanen, em de Qırımda olğan qarşılıqlarnen bağlı çeşit şekillerge qarşı repressiyalarnıñ qattılaşuvı.

Qırım zapt etilüvniñ 11 yıl tecribesi repressiyalar deñişkenini köstereler ve bunda büyük rolüni arbiy faktorı oynay. Bu tecribege esaslansañ, o köstere ki, zapt etilgen Qırımda, rusiye regionlarda kibi, nizam cezalanuvsız şekilde çalışmaqta. Devlet basmanıñ qurbanları olarnıñ işleriniñ semereli taqiqatqa, adaletli mahkemege ya da nasıldır bir zarar ödemelerge ve aqlarnıñ ğayrıdan tiklenüvine tatbiqiy çarelerge işanıp olamaylar.

Amma repressiyalar vakuumda degiller, olar qarşılıqka birdemligini ve ıntılmasını köstergen cemiyetniñ bir parçasınıñ reaktsiyasını çıqara bileler. Misal olaraq bunda «Qırım birdemligi"ni köstermek mümkün. O zapt etilgen yarımadadada keçken monitoringde, insan qanunlarnıñ kütleviy bozuluvınıñ cedvelge alınuvında ve repressiyağa oğrağan aktivistlerniñ ve olarnıñ qorantalarnıñ qorltutuvında müim rolüni oynamağa devam ete.